Beschrijving

door Frank van Hartingsveld

Marten Toonder (1912–2005) was een unicum in de Nederlandse literatuur, een veelzijdig kunstenaar, een veelkanter.

Hij toverde met zijn taal en schilderde met zijn woorden en zijn tekenpen landschappen vol verrassingen. Zijn grootste bekendheid kreeg hij met zijn schepping van Tom Poes en heer Bommel. In zijn werk houdt hij ons een spiegel voor, waarin wij onszelf getroffen, maar met een glimlach, aanschouwen. De denkwereld van Marten Toonder heeft zijn lezers decennia lang gefascineerd. Zijn ideeën en gevoelens, zijn fantasieën en inzichten heeft hij in de afgelopen vijftig jaar vaak verwoord, in tientallen vraaggesprekken. 

In De Tao van Toonder wordt de unieke levensvisie van Marten Toonder getoond aan de hand van zijn uitspraken. Deze geven een inzicht in de thema’s die hem altijd hebben beziggehouden: geboorte en leven, dood en reïncarnatie, liefde en haat, natuur en cultuur, kunsten en wetenschappen, mythologie en magie. De oplettende lezer gaat zo op weg naar de bron van zijn verhalen: de denkwereld van Marten Toonder.
Toonder’s denkwereld komt tevoorschijn door ruim honderd tekstfragmenten, twee essays en een voordracht, door zijn tekeningen en de sfeervolle foto’s. 

Bij het boek is een dvd gevoegd van 2,5 uur, met de tv-documentaire uit 1972 Een eenvoudige doch voedzame maaltijd, een gefilmde epiloog 32 jaar later, niet eerder uitgezonden vraaggesprekken, zes door Toonder voorgedragen gedichten en de tekenfilm The golden fish.   Drs. Frank van Hartingsveld (1953) is fysiotherapeut en epidemioloog en doceert aan de Hogeschool van Amsterdam. Hij is lid van het Haagsch Bommel Genootschap en verrichtte van 1989 tot 2002 bronnenonderzoek ten behoeve van Heer Bommel – Volledige Werken. Aan De Tao van Toonder heeft hij vijftien jaar gewerkt.

Kijk hier voor  enkele voorbeeldfilmpjes

Verantwoording

door Frank van Hartingsveld

Het doel van dit boek is de denkwereld van Marten Toonder persoonlijk en nauwkeurig te beschrijven. Dat is pretentieus en strikt genomen onhaalbaar, want een denkwereld is veranderlijk en complex. Toch is dit het streven. Met persoonlijk wordt aangegeven ‘vanuit het perspectief van Marten Toonder’ en met nauwkeurig wordt bedoeld ‘waarheidsgetrouw’, afgemeten aan het oordeel van Toonder zelf. Zijn mening geldt hier als criterium. 
Toen ik hem in 1992 mijn voorstel deed, ging hij akkoord mits hij de teksten nog eens zou mogen nalezen en eventuele onvolkomenheden of onduidelijkheden zou kunnen bijstellen. In wetenschappelijke termen zou men bij deze opzet kunnen spreken van kwalitatief onderzoek; het gaat immers om het achterhalen van de aard van het onderzochte, te weten Toonder’s denkwereld. Kortom, een ontdekkingsreis naar een subjectieve wereld waarbij afstand wordt genomen van objectieve analyse.

In dit boek wordt gestalte gegeven aan de denkwereld van Marten Toonder, die wordt gezien als de drijvende kracht achter zijn artistieke uitingen: schrijven, tekenen, dichten en filmen. De geest immers schept de materie. ‘Mens agitat molem.’ 
Het begrip denkwereld wordt hier breed geduid. Ergens en door iets ontstaan gedachten en door denken is men in staat deze gedachten zodanig te ordenen dat we ze kunnen overdragen aan een ander. De laatste fase, die een gedachte doorloopt alvorens te worden geuit, is die van de ratio. De geuite gedachte is dus uiteindelijk een combinatie van gevoel en ratio. In een denkwereld vindt de bewuste vertaling plaats van alles dat opborrelt uit ons innerlijk: drangen, gevoelens, impulsen en fantasieën. In dat onbewuste ligt de bron van de verhalen in het oeuvre van Marten Toonder.

De kunstenaar is een mens in samenhang met zijn omgeving. Daarom is de vijfeenheid van Toonder’s kunstenaarschap uitgewerkt in vijf bredere contexten: Denker, Mens, Ier en Nederlander, Schrijver en tekenaar, Filmer. 
De filmer komt naar voren op de dvd. En over films spreekt men niet, die toont men. 
Geest en materie zijn sleutelbegrippen in de denkwereld van Marten Toonder. Zij verwijzen niet alleen naar het leven als fenomeen, maar ook naar de mens als individu. Daarmee zijn deze begrippen terug te voeren op het uit de alchemie bekende pentagram. Daar draait het geheim van het leven om quinta essentia, het onbenoembare vijfde element. Zo ook in dit boek; dat is de kwintessens.
De denkwereld van Marten Toonder is onmogelijk in detail te beschrijven. Wat groot en omvangrijk is kan men alleen door een verkleinglas als geheel overzien. Een denkwereld blijkt uit de wijze waarop iemand handelt, zich uit en reageert op gebeurtenissen. 
Daarom is het boek samengesteld uit tekstfragmenten met onderwerpen die telkens een representatief facet van Toonder’s denkwereld belichten. Uit het geheel van de fragmenten verschijnen de contouren van een denkwereld.

De tekstfragmenten zijn opgetekend uit de ruim honderdvijftig uren bewaard gebleven beeld- en geluidopnamen van vraaggesprekken met Marten Toonder, uit de periode 1963 tot 2005. De typerende uitspraken daaruit zijn vervolgens omgezet in schrijftaal. Daarna zijn deze in vele zittingen doorgesproken met Toonder, in de jaren 2003–2005, en zijn zij door hem fijngeslepen.

Spreektaal is geen schrijftaal

Dat had Marten Toonder regelmatig geconstateerd bij het lezen van gepubliceerde vraaggesprekken. De omzetting van het gesproken woord in schrijftaal werd in het verleden niet altijd even secuur verricht. 
Dat is niet onlogisch, want veel aspecten van de communicatie bij het spreken, zoals intonatie, mimiek, spreeksnelheid, weifeling en zelfs zwijgen, ontbreekt bij het geschreven woord. Om de oorspronkelijke zeggingskracht van de gesproken woorden te behouden, zijn alle teksten door Marten Toonder nauwkeurig bezien. Wat aan zeggingskracht verloren ging bij de omzetting naar schrijftaal, kon daardoor zoveel mogelijk worden aangepast aan de, op het idee afgestemde, woordkeus van Marten Toonder. Daarmee ondersteunt deze werkwijze een persoonlijke en nauwkeurige weergave van een denkwereld. Immers, de ondervraagde corrigeert de stijl en de inhoud van de tekst in dialoog met zichzelf. De samensteller wordt daarmee niet een biograaf, die vanuit zijn eigen visie vertelt over de hoofdpersoon van de biografie; hij begeleidt slechts het proces en schrevelt. 

De hier gekozen fragmenten vormen met elkaar de in woorden vastgelegde inzichten van de ondervraagde. Zij vormen daardoor de levensvisie van Marten Toonder, want een levensvisie is niets anders dan een verzameling van samenhangende inzichten.
Naast de eerder genoemde vijf contexten zijn nog drie oorspronkelijke teksten van Marten Toonder opgenomen. Het betreft twee essays en een voordracht, waarin hij nader ingaat op bepaalde kenmerkende facetten van zijn kunstenaarschap.

In het essay De Keltische schemering vertelt Toonder over zijn geliefde Ierland, boven en onder de grond. Het essay In den beginne was het woord gevoel handelt over taal in het algemeen en de Nederlandse taal in het bijzonder. Aan elk essay is een eigen hoofdstuk toegekend.
In de voordracht Vertellen, een vermomde behoefte aan communicatie gaat de schrijver-tekenaar dieper in op de aspecten van het beeldverhaal. Deze voordracht is opgenomen als bijlage, daar Marten Toonder deze voordracht niet beschouwde als literatuur, maar als een weerspiegeling van zijn denkwereld.

De inhoud bepaalt de vorm. Ter illustratie van de inhoud zijn enkele tekeningen en citaten opgenomen. De tekeningen zijn gekozen omdat ze samenhangen met het onderwerp van een tekstfragment of omdat het voorbeelden zijn van Marten Toonder’s fenomenale tekenkunst. In een bijschrift wordt met een zinsnede naar het betreffende tekstdeel verwezen. Om de vorm beter op de inhoud af te stemmen zijn op aanwijzing van Marten Toonder in enkele tekeningen afleidende bekende verhaalfiguren verwijderd. 
In een paarse letter zijn enkele citaten uit Toonder’s literaire oeuvre opgenomen, waarin zijn visie op het leven sterk naar voren komt. 

Wat is tao?

Tao is onnoembaar. De betekenis van tao is moeilijk onder woorden te brengen. In het algemeen vertaalt men tao als ‘de weg’ of ‘het pad’, ook wel als ‘de absolute’ of ‘het oneindige’. Het wordt ook gezien als het ongeschapene dat oorzaak is van alle dingen, zoals te lezen valt in Tau teh tsjing: 
‘ Tau baart een
Een baart twee
Twee baart drie
Drie baart de tienduizend dingen.’

Tao is een mysterie en elk schepsel heeft zijn betekenis in de evolutie. Deze zienswijze roept vragen op over de plaats die het individu heeft in het grote geheel. 
Welke weg moet men gaan? Hij die luistert naar zijn intuïtie kan stukje bij beetje ontdekken welke weg hij heeft te volgen.
Onderdeel te zijn van een groter geheel heeft Marten Toonder van jongs af aan beziggehouden. Intuïtief is hij een eigen weg gegaan die uiteindelijk heeft geleid tot een omvangrijk, uniek oeuvre en een eigen visie op het leven. 
Belangstelling voor de denkwereld van Marten Toonder vormde het vertrekpunt van deze zoektocht naar de tao van Toonder.

Maar het beschrijven van tao is het tonen van het onnoembare

Hoe beschrijf je dan toch het onnoembare? Alles wat men schrijft over tao is dus niet het tao. In dit boek is gekozen voor een strategie, die is afgeleid van de wijze waarop men een vaas gestalte geeft: door haar omgeving te tekenen. Door in de benoembare aspecten van het leven van Marten Toonder op zoek te gaan naar zijn tao, verschijnt, daar waar men alleen maar kan zwijgen, het onnoembare als een silhouet. Wie het waarneemt krijgt slechts een indruk van de tao van Toonder, want het onnoembare zelf blijft verborgen.